طرز جمع آوری و نگهداری گیاهان کوهستان به روش علمی

این قسمت جهت استفاده دانشجویان رشته های گیاهشناسی و گیاهپزشکی آورده شده است

 جمع آوری گیاهان:

برای شناختن اقلیم، از گیاهان یک منطقه که با ثبات ترین عامل می باشند استفاده می شود، سازمانهایی هستند که گیاهان را جمع آوری کرده پس از نامگذاری با تشخیص در هرباریوم ها برای دسترسی محققان نگاه می دارند، زیرا به دلیل نبودن فرصت و وسایل کافی، بررسی گیاهان در محل جمع آوری مقدور نیست. پس گیاهان یک منطقه در فصول مناسب جمع آوری می شود تا در صورت لزوم قابل دسترسی باشند.

- مراحل جمع آوری نمونه های گیاهی: 1)وسایل کار 2)انتخاب نمونه و طرز چیدن آن 3)ثبت مشخصات     4)فصل جمع‌آوری 5)خشک وپرس کردن گیاه 6)توصیه های لازم جهت آماده کردن نمونه (چسباندن.)7)تنظیم و نگهداری نمونه‌ها 8)نامگذاری و رده‌بندی 9)محل نگهداری 10)مراقبت از مجموعه گیاهان 

 1- وسایل کار: الف)ابزار کندن گیاهان: 1- بیلچه، شفره= در آوردن گیاه با ریشه              2- کاردک= در آوردن گیاهان با ریشه از زمینهای سخت و کوهستانی             3- تبرتیشه= برای نمونه‌برداری از درختچه‌ها و بوته‌ها       4- چاقو و قیچی باغبانی= برای نمونه‌برداری از درختان و درختچه‌ها و بوته‌ها     5- چنته ابزار= کیف مخصوص نگهداری ابزار     6- چنگک= برای بیرون کشیدن گیاهان آبی از برگه‌ها

 ب)وسایل حمل گیاهان: 1- جعبه یا چمدان چوبی: یک جعبه بیضی شکل همراه با یک بند چرمی     2- ساک برزنتی: ساک مخصوص کوه پیمایی      3- کیسه پلاستیکی: جهت جلوگیری از تبخیر رطوبت گیاه       4- پرس دستی: جهت جمع آوری گیاهان با برگها و گلهای لطیف 

2- انتخاب نمونه و طرز چیدن آن: نمونه جمع‌آوری شده هرچه بیشتر به فرم طبیعی گیاه نزدیک باشد که برای نیل به این هدف باید به نکات مذکور در زیر توجه شود:  

الف)نمونه باید کامل باشد یعنی تمام اعضای اصلی گیاه نمایان باشد (ریشه- ساقه- برگ- گل- میوه). البته اگر گل و میوه روی یک گیاه باشد بهتر است ولی اگر نبود در همان نقطه محل رویش می‌توان نمونه‌های دیگری را که دارای عضو اصلی باشد جستجو کرد.  

ب)تعداد نمونه‌های جمع‌آوری شده هرچه زیادتر باشد بهتر است ولی باید سعی کرد که تعداد نمونه‌ها از 5 عدد کمتر نباشد.

ج)گیاهانی که برگهای مجتمع زمینی (Rosette)دارند باید برگهایشان را هم به همراه نمونه چید.

د)اگر میوه و بذر گیاهی رسیده باشد دانه های رسیده را در یک پاکت کوچک جمع آوری کرده و روی آن یادداشت می کنیم.  

ه)بعضی از گیاهانی که گلهای ظریفی دارند و یا اینکه گلها لوله ای است چون ممکن است که در کیسه خراب شوند باید در پرس دستی قرار داد و با دقت گلهای بزرگ مانند زنبقها و یا لوله‌ای را از هم باز کرده و در لابلای کاغذ خشک کن بگذاریم.  

و)از گیاهانی که نر و ماده روی پایه های مختلف و یا روی شاخه های جداگانه قرار دارند باید هم از پایه های نر و هم از پایه های ماده نمونه برداری کرد.  

ز)پس از خارج ساختن ریشه از زمین باید گیاه را تکان داد تا خاک ریشه گرفته شود و چون آن را در کیسه قرار می دهیم، گل و برگ گیاهان دیگر را آلوده نسازد. اگر باران روی گیاهان باریده باشد و یا قطرات شبنم روی آنها باشد قبل از قرار دادن آنها در کیسه تکان بدهیم تا آبشان گرفته شود.  

ح)نمونه سرشاخه درختان و درختچه ها و بوته های بزرگ را از شاخه های مثمر انتخاب کنیم و برای اینکه اندازه برگها مشخص باشد از پائین و وسط و بالای درخت شاخه برگ دار را می چینیم.  

ط) گیاهان آبزی را بهتر است بلافاصله در پرس قرار داد و قبل از پرس کردن آنها، با تکان دادن و استعمال کاغذ خشک کن، آب زیادی آنها را بگیریم.  

ی)گیاهان انگل را به همراه میزبان هایشان باید جمع آوری نمود و در صورتیکه نمونه برداری از میزبان ممکن نباشد باید وضع موجود و نام و نشان هر یک را به دقت یادداشت کرد.  

 3- ثبت مشخصات گیاهان جمع‌آوری شده: - نام محل(نشانی کامل جغرافیایی)   - محل رویش    -ارتفاع محل    -تاریخ     -نام جمع آوری کننده -نام محلی - نوع استفاده     - وضع نمونه 

 4- فصل جمع‌آوری: گیاهان می توانند بهاره، تابستانه، پائیزه باشند ولی برحسب اینکه بارندگی و درجه حرارت سال به سال متغیر است باید نکات زیر را رعایت کرد:

الف)تقویم کار باید از جنوب به شمال و برحسب بارندگی و درجه حرارت تنظیم شود (در جنوب بهار زودتر فرا می رسد).

ب)برای جمع آوری گیاهان یکساله زودتر و برای بوته ها و درختان دیرتر باید اقدام کرد.

ج)برای جمع آوری گیاهان پیازی پس از ذوب برف در ارتفاعات باید جستجو کرد ولی برای گیاهانی که دوره رشد کوتاهی در نقاط خشک دارند پس از اولین بارندگی به سرعت باید اقدام کرد و یک مکان خاص در فصول مختلف باید بررسی گردد تا همه گیاهان منطقه شناسایی شود.

 5- خشک کردن گیاه: برای خشک کردن گیاه بایستی آن را بین دو برگ کاغذخشک‌کن قرار داد. این کاغذها باید رطوبت را جذب کرده و تهویه مناسب داشته باشند. بین چند نمونه یک مقوا نیز قرار می دهیم که در پرس ناموزونی که نمونه ها به وجود می آورد باعث بد فرمی نمونه خشک شده نشود. به جای مقوا از تخته سه لایه یا فیبر هم می توان استفاده کرد. سپس از دو صفحه مساوی تخته ای محکم استفاده می‌شود که گیاهان را بین این دو قرار داده و با کمربند آنها را تحت فشار قرار می‌دهیم.  

6-توصیه های لازم جهت آماده کردن نمونه: - خاک و خاشاک و برگهای خشک و شاخه‌های زائد را از روی نمونه ‌بردارید.  - برای اینکه نمونه را به اندازه پرس در آورید آن را تا کنید و ساقه‌های گوشتی، غده‌ها و گل آذین طبق یا کروی را طوری نصف کنید که نیمی از آن روی گیاه باقی بماند. شاخه‌ها و برگها را باید طوری پس و پیش نمود که روی هم قرار نگیرند.  - برچسب گیاه را قبل از پرس کنار آن قرار می دهیم.  - برای خشک کردن نمونه ها می توان از حرارت استفاده کرد تا زودتر خشک شوند و رنگ طبیعی خود را کمتر از دست بدهند. می‌توان برای این کار پرس نمونه‌ها را در آفتاب قرار داد اما در مناطق مرطوب یا در فصل سرد و بارندگی از حرارت مصنوعی می توان استفاده کرد. برای اینکه نمونه ها زودتر خشک شوند و تغییر رنگ ندهند باید کاغذها را عوض نمود. پس از هر تعویض کاغذ فشار پرس افزوده می‌شود.  

   7- تنظیم و نگهداری نمونه‌ها: نمونه‌های خشک شده باید بازرسی و ضدعفونی شوند تا زوائد و آفات همراه نمونه‌ها حذف شوند تا مجموعه را آلوده نسازد. ضدعفونی کردن با سموم متعدد انجام می‌گیرد:  

1- ضدعفونی با محلول  Hgcl2  14 گرم در 60% - هزینه بالا، سمیت، تر و خشک کردن مجدد گیاه)  2- 24 ساعت حرارت دادن خشک در80  تا 100 درجه.  3- استفاده از سموم تدخینی به مدت 24 ساعت (گامکسان، اسید سیانیدریک، تتروکلرودوکربن، متیل بروماید، سولفورودوکربن).  4-  گردپاشی با سموم  

8- نامگذاری و رده‌بندی: ابتدا باید براساس تیره گیاهان را طبقه‌بندی کرد. یک گیاه شناس مجرب که دسترسی به کتابهای شناسایی گیاهان شناسایی شده (فلور)برای مقایسه داشته باشد می‌تواند این امر را برعهده گیرد. 

 9- محل نگهداری: وسعت محل نگهداری باید متناسب با نمونه‌ها باشد و برای نمونه‌هایی که در آینده جمع‌آوری خواهند شد باید جایی در نظر گرفت و محل مورد نظر باید خشک و دارای تهویه مناسب باشد. پنجره‌ها باید طوری باشد که بتوان از تابش مستقیم آفتاب جلوگیری کرد و در موقع لزوم آنها را مسدود کرد تا سمپاشی صورت گیرد.طبقه بندی نمونه ها باید از قفسه بندی هایی صورت گیرند که رطوبت در آنها نفوذ نکنند و از دسترس آفات در امان باشند. بازرسی و نظافت آنها به آسانی میسر باشد و جا به جا کردن گیاهان در آنها به سهولت انجام گیرد.  

10-مراقبت از مجموعه گیاهان: عوامل بسیاری باعث از بین رفتن گیاهان می‌شوند. رطوبت باعث سیاه شدن و کپک‌زدگی می‌شود. تابش مستقیم آفتاب رنگ گیاهان را خراب می‌کند. آفات انباری دشمن گیاهان خشک هستند (با سموم بدون بوی تصعیدی مثل پارادی کلروبنزن می‌توان آنها را دفع نمود).  

موسسه تحقیقات گیاهپزشگی کشور - بخش تحقیقات رستنیها - اسکندری